De grammatica van de keuze <>

(g.l.t. 5 min.; links 5 min.)

De mens vindt zichzelf uiterst maakbaar. En dus zijn er kursussen en trainingen om aan jezelf te werken. Van sessies waar je je zelfbewustzijn kan ontwikkelen tot gedragscodes die ons een beetje op het rechte pad moeten houden. Van sociale vaardigheidstrainingen tot extreme make-overs. De centrale factor bij dat alles is het 'ik'. Na jaren geknecht te zijn door een collectief bewustzijn dat werd gedicteerd door kerk, staat en de sociale controle, heeft de mens zich vanaf de 60-er jaren bevrijd en heeft hij/zij de individuele vrijheid nagejaagd.

Daar heeft altijd iets dubbels in gezeten. Een kursus individuele zelfontplooiing doen mensen nog het liefst in groepen. De hang naar 'een plekje voor jezelf' gaat gepaard aan het euforische gevoel dat men beleeft bij massale bijeenkomsten als voetbalwedstrijden en concerten van menig idool. Verder is de mens zichzelf voortdurend een raadsel. Hoe vaak willen we het één, maar doen we het ander. En individualiteit of niet: eenzaamheid is voor velen het slechtste wat men kan overkomen. De mens leeft in een continue spagaat met zichzelf. Dat is geen prettige houding om de rest van je leven mee door te brengen. Maar goed, wie in de knoop raakt met zichzelf kan geholpen worden door tal van coaches en goeroe's. De leidraad die de boventoon voert is nu dus al jaren: Kies voor jezelf.

De redaktie trof een stukje aan over Jos Arets, een soort managementgoeroe, die een uitspraak van Jean-Paul Sartre als uitgangspunt neemt: 'Zijn is zichzelf kiezen'. Sartre is voor veel zoekenden naar de optimale individualitieit een lichtend voorbeeld geweest. Velen proberen te leven volgens zijn advies: 'Men moet de moed bezitten te doen als ieder ander om verschillend van de rest te kunnen zijn.'

Nu heeft Sartre wel meer gezegd en is daarmee een even goed voorbeeld van de dubbelzinnige mens. Hij zag ook wel in dat we 'Niet in de afzondering onszelf zullen ontdekken, maar onderweg, in de stad, in de menigte, als ding onder de dingen, als mens onder de mensen.'

De genoemde Jos Arets geeft ook aan dat er grenzen zijn aan volledige vrijheid van het individu. Sommige dingen moeten gewoon gedaan worden en dat kan wel eens wat haaks staan op wat we willen. Om het moeten en het willen meer bij elkaar te brengen en zo wat gelukkiger te worden met de keuzes die er gemaakt moeten worden, biedt hij de lezer een checklist met daarin onder andere: 'Ik kies op basis van mijn persoonlijke visie' en 'Ik kies in overeenstemming met mijn persoonlijke waarden'.

Stel nu eens dat we daarin wat veranderen. Hoe zou zo'n lijstje werken als er staat: 'Wij kiezen op basis van ons collectief bewustzijn' en 'Wij kiezen in overeenstemming met onze persoonlijke waarden'?

Stel nu ook eens dat we op school de grammatica van onze taal wat aanpassen. Het rijtje persoonlijke voornaamwoorden zou er ook zo uit kunnen zien: wij, zij, jullie, hij, jij, ik.

Zou dat er toe bij kunnen dragen dat niet langer het 'ik' als centrum van het universum wordt gezien? Zou dat tot een grotere gemeenschapszin kunnen leiden? Eén enkel mens kan toch niet bestaan zonder de aanwezigheid van anderen? Elk levend wezen heeft iets of iemand anders nodig om te kunnen bestaan. Niets staat op zichzelf.

Natuurlijk zitten er grote gevaren aan zoiets als 'de kuddegeest'. Toch heb ik niet het idee dat het streven naar een maximale individuele vrijheid de mens gelukkiger zal maken. Laat staan dat het een oplossing is voor de problemen waar we als 'mensheid' mee te maken hebben. Misschien moeten we af van het idee dat er altijd een keuze is tussen 'ik' en 'wij'. Als het om zelfontplooiing gaat kunnen we wellicht beter een andere leidraad van Sartre volgen: 'Het is niet belangrijk wat men van ons maakt, maar wat wij zelf maken van wat ze van ons gemaakt hebben'.

Kijken naar elkaar, luisteren naar elkaar en leren van elkaar. Hoe zouden onze individuele keuzes uitvallen, als we eerst nadenken over de gevolgen die ze kunnen hebben voor anderen en onze omgeving?